TÓM TẮT:

Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là mô hình kinh tế tổng quát trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Đây là chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước ta, được hình thành trên cơ sở nghiên cứu lý luận và tổng kết thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, có không ít những luận điệu xuyên tạc, thậm chí phủ nhận mô hình này của Việt Nam. Chính vì vậy, việc nhận diện và đấu tranh phản bác những luận điệu này là cần thiết nhằm bảo vệ đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, góp phần thực hiện thành công những nhiệm vụ kinh tế cơ bản của thời kỳ qúa độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.

Từ khoá: kinh tế thị trường, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, mô hình kinh tế tổng quát, thời kỳ quá độ.

1. Đặt vấn đề

Trên cơ sở đường lối đổi mới được xác định tại Đại hội VI (tháng 12/1986), mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa dần dần được hình thành và phát triển ở Việt Nam. Tại Đại hội IX (năm 2001), Đảng ta đã chính thức khẳng định kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trở thành mô hình kinh tế tổng quát trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa ở Việt Nam. Qua 35 năm đổi mới, quan niệm về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa dần hoàn thiện, đó là kết quả của quá trình không ngừng tổng kết lý luận và thực tiễn của Đảng ta. Tại Đại hội XIII, Đảng ta khẳng định: “Nhận thức về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ngày càng đầy đủ hơn. Hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách tiếp tục được hoàn thiện phù hợp với yêu cầu xây dựng nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế. Các yếu tố thị trường và các loại thị trường từng bước phát triển đồng bộ, gắn với thị trường khu vực và thế giới”^[1]. “Thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đang dần được hoàn thiện theo hướng hiện đại, đồng bộ và hội nhập”^[2]. Đường lối phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã cho thấy, đường lối đổi mới kinh tế được Đảng ta đề ra đã phù hợp với yêu cầu khách quan của đất nước. Chính vì vậy, đường lối đó đã giải phóng mạnh mẽ được sức sản xuất của xã hội, thúc đẩy nền kinh tế Việt Nam tăng trưởng và phát triển, góp phần nâng cao đời sống của nhân dân. Nhờ đó, sau 35 năm đổi mới, Việt Nam đã giành được những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử trên tất cả các lĩnh vực, đưa đất nước thoát khỏi khủng hoảng kinh tế - xã hội, trở thành nước có thu nhập trung bình, hội nhập mạnh mẽ vào khu vực và thế giới, tạo thế và lực mới cho Việt Nam như Đại hội XIII Đảng ta đã khẳng định “Đất nước ta chưa bao giờ có được cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín quốc tế như ngày nay”^[3].

Tuy nhiên, trong quá trình phát triển và hoàn thiện mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhiều luận điệu xuyên tạc xuất hiện muốn bác bỏ, phủ nhận, xuyên tạc mô hình kinh tế tổng quát mà Việt Nam đang xây dựng và phát triển. Việc nhận diện và đấu tranh phản bác các quan điểm, luận điệu sai trái, thù địch với quan điểm, đường lối của Đảng về phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, làm thất bại âm mưu và hoạt động “diễn biến hòa bình” của các thế lực thù địch, góp phần ngăn chặn những biểu hiện “tự diễn biến,” “tự chuyển hóa” trong nội bộ, củng cố sự thống nhất tư tưởng và hành động trong toàn Đảng và toàn dân ta, tạo sự đồng thuận trong toàn xã hội là một trong những nhiệm vụ quan trọng trong công tác tư tưởng, lý luận và thực tiễn hiện nay ở nước ta.

2. Nội dung

Trong quá trình nhận diện, đấu tranh với những luận điệu của các thế lực thù địch đối với mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, tập trung vào một số vấn đề sau:

Một là, luận điệu cho rằng kinh tế thị trường là sản phẩm riêng có của chủ nghĩa tư bản, do chủ nghĩa tư bản sáng tạo ra, từ đó cho rằng Việt Nam phát triển kinh tế thị trường là không phù hợp với con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.

Đầu tiên chúng ta cần khẳng định ngay rằng, căn cứ trên lý luận và thực tiễn phát triển kinh tế của xã hội loài người cho thấy nhận định trên là hoàn toàn sai, không có căn cứ khoa học. Tổng kết lý luận về kinh tế thị trường cho đến nay đều thống nhất: kinh tế thị trường là kinh tế hàng hóa phát triển ở trình độ cao, trong đó toàn bộ các yếu tố “đầu vào” và “đầu ra” của sản xuất đều thông qua thị trường. Lịch sử phát triển của nền sản xuất xã hội loài người cho đến nay đã trải qua hai kiểu tổ chức sản xuất, đó là sản xuất tự cung tự cấp và sản xuất hàng hoá. Nền kinh tế hàng hoá ra đời, tồn tại, phát triển là tất yếu khách quan và cần thiết từ cuối thời kỳ công xã nguyên thuỷ, đầu chế độ chiếm hữu nô lệ dựa trên cơ sở phân công lao động xã hội và sự tách biệt tương đối về kinh tế giữa các chủ thể sản xuất kinh doanh, làm cho những người sản xuất vừa độc lập, vừa phụ thuộc vào nhau. Điều đó cho thấy, kinh tế hàng hoá ra đời là kết quả phát triển tất yếu của sự phát triển lực lượng sản xuất của xã hội loài người. Và với sự phát triển tất yếu của lực lượng sản xuất, đến một giai đoạn nhất định, kinh tế hàng hoá tất yếu sẽ phát triển đến một trình độ cao của nó, chuyển sang kinh tế thị trường. Trước chủ nghĩa tư bản, kinh tế thị trường còn ở dạng mầm mống, manh nha, thì trong chủ nghĩa tư bản nó đạt đến trình độ cao. Chủ nghĩa tư bản không sản sinh ra kinh tế hàng hoá, do đó kinh tế thị trường với tư cách là kinh tế hàng hoá ở trình độ cao cũng không phải là sản phẩm riêng có của chủ nghĩa tư bản mà là thành tựu phát triển chung của nhân loại. Đảng ta đã khẳng định “Sản xuất hàng hoá không đối lập với chủ nghĩa xã hội, mà là thành tựu phát triển của nền văn minh nhân loại, tồn tại khách quan cần thiết cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội và cả khi chủ nghĩa xã hội đã được xây dựng"^[4]. Lựa chọn kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam chính là kết quả của quá trình nắm bắt và vận dụng sáng tạo quy luật khách quan của kinh tế thị trường vào trong điều kiện cụ thể của Việt Nam, là sự kết tinh trí tuệ của toàn Đảng, toàn dân trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước. Chủ trương xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thể hiện tư duy, tầm nhìn và quan điểm của Đảng ta trên cơ sở nhận thức đúng đắn mối quan hệ biện chứng về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển lực lượng sản xuất trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.

Hai là, luận điệu cho rằng không có kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đã lựa chọn kinh tế thị trường thì không có định hướng xã hội chủ nghĩa, từ đó cho rằng mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là sự chắp vá giữa kinh tế thị trường và định hướng xã hội chủ nghĩa.

Đầu tiên có thể thấy rằng, lịch sử phát triển của kinh tế thị trường từ khi xuất hiện cho đến nay trải qua nhiều mô hình khác nhau. Tuỳ vào điều kiện cụ thể của mình mà các quốc gia xây dựng mô hình kinh tế thị trường phù hợp: Mô hình kinh tế thị trường tự do theo kiểu các nước Tây Âu và Bắc Mỹ; mô hình kinh tế thị trường - xã hội theo kiểu của Đức, Thụy Điển và một số nước Bắc Âu; mô hình kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa của Trung Quốc và mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam cũng là một dạng thức của kinh tế thị trường trên thế giới.

Tại Việt Nam, xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội là khát vọng của nhân dân Việt Nam, là mục tiêu, lý tưởng của Đảng Cộng sản Việt Nam và là sự lựa chọn không chỉ phù hợp với xu thế phát triển của lịch sử mà còn phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của Việt Nam. Trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội, nhất là 35 năm đổi mới, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến kết quả trên, trong đó có việc chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu, bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Những kết quả kinh tế - xã hội mà Việt Nam đạt được cho thấy, đây là sự lựa chọn đúng đắn. Đây là mô hình kinh tế được hình thành trên cơ sở vận dụng sáng tạo chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh vào điều kiện cụ thể của Việt Nam; tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm của thế giới. Mô hình kinh tế thị trường thể hiện sự đột phá về lý luận của Đảng ta trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Trong bài viết của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng: “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam”, Tổng Bí thư đã khẳng định “phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một đột phá lý luận rất cơ bản và sáng tạo của Đảng ta, là thành quả lý luận quan trọng qua 35 năm thực hiện đường lối đổi mới, xuất phát từ thực tiễn Việt Nam và tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm của thế giới”^[5]. “Đó là một kiểu kinh tế thị trường mới trong lịch sử phát triển của kinh tế thị trường; một kiểu tổ chức kinh tế vừa tuân theo những quy luật của kinh tế thị trường, vừa dựa trên cơ sở và được dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội”^[6]. Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là sự gắn kết hữu cơ và biện chứng giữa tính thị trường với tính xã hội chủ nghĩa; giữa tính nhân loại, tính hiện đại với đặc thù phát triển của Việt Nam. Đại hội XIII xác định “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là mô hình kinh tế tổng quát của nước ta trong thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội. Đó là nền kinh tế thị trường hiện đại, hội nhập quốc tế, vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế thị trường, có sự quản lý của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo; bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa vì mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” phù hợp với từng giai đoạn phát triển của đất nước”^[7]. Nền kinh tế thị trường ở Việt Nam vẫn mang bản chất của nền kinh tế thị trường nói chung, trong quá trình phát triển cũng chịu sự tác động của các quy luật thị trường. Đại hội XIII xác định, trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta, thị trường vẫn đóng vai trò quyết định trong xác định giá cả hàng hoá, dịch vụ; thị trường là nơi tạo động lực nhằm huy động và phân bổ có hiệu quả các nguồn lực trong nền kinh tế; thực hiện điều tiết sản xuất và lưu thông hàng hoá; điều tiết hoạt động của các doanh nghiệp, thực hiện cơ chế sàng lọc tự nhiên nhằm loại bỏ những doanh nghiệp yếu kém ra khỏi thị trường. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển kinh tế thị trường, lấy kinh tế thị trường làm phương tiện xây dựng chủ nghĩa xã hội phải đảm bảo định hướng xã hội chủ nghĩa. Định hướng xã hội chủ nghĩa trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay thể hiện ở những nội dung sau: Thứ nhất, nền kinh tế thị trường ở nước ta có sự quản lý của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Đại hội XIII xác định “Nhà nước xây dựng và hoàn thiện thể chế, bảo vệ quyền tài sản, quyền kinh doanh, giữ ổn định kinh tế vĩ mô, các cân đối lớn của nền kinh tế; tạo môi trường thuận lợi, công khai, minh bạch cho các doanh nghiệp, các tổ chức xã hội và thị trường hoạt động; điều tiết, định hướng, thúc đẩy kinh tế phát triển, gắn kết phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, xã hôi, bảo đảm an sinh xã hội, đời sống nhân dân, bảo vệ môi trường, bảo đảm quốc phòng, an ninh. Nhà nước quản lý nền kinh tế bằng luật pháp, cơ chế, chính sách, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, các tiêu chuẩn, định mức và lực lượng kinh tế nhà nước phù hợp với các yêu cầu và quy luật của kinh tế thị trường”^[8] . Thứ hai, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng là nhân tố hàng đầu quyết định mọi thắng lợi của cách mạng Việt Nam, là điều kiện chính trị tiên quyết đảm bảo phát triển kinh tế theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Thứ ba, trong nền kinh tế thị trường phải phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm quyền làm chủ của nhân dân. Thứ tư, xây dựng, hoàn thiện từng bước quan hệ sản xuất tiến bộ, phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Thứ năm, phát triển nền kinh tế thị trường phải thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội; không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân. Trong bài viết của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng: “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam”, Tổng Bí thư đã khẳng định “Một đặc trưng cơ bản, một thuộc tính quan trọng của định hướng xã hội chủ nghĩa trong kinh tế thị trường ở Việt Nam là phải gắn kinh tế với xã hội, thống nhất chính sách kinh tế với chính sách xã hội, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước, từng chính sách và trong suốt quá trình phát triển”^[9]. Điều đó cho thấy không phải chờ đến khi kinh tế phát triển cao rồi mới thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, càng không thể “hy sinh” tiến bộ và công bằng xã hội để chạy theo tăng trưởng kinh tế đơn thuần. Mà trái lại, mỗi chính sách kinh tế đều phải hướng tới mục tiêu phát triển xã hội; mỗi chính sách xã hội khi thực hiện phải nhằm tạo động lực thúc đẩy kinh tế phát triển; khuyến khích làm giàu hợp pháp phải đi đôi với xóa đói, giảm nghèo bền vững, chăm sóc những người có công, những người có hoàn cảnh khó khăn. Đây được xem là một yêu cầu có tính nguyên tắc để bảo đảm sự phát triển lành mạnh, bền vững theo định hướng xã hội chủ nghĩa.

Thực tiễn phát triển kinh tế xã hội của 35 năm đổi mới vừa qua khẳng định tính đúng đắn của việc lựa chọn mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là mô hình kinh tế tổng quát trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Nền kinh tế Việt Nam không ngừng tăng trưởng và phát triển. Trong suốt 35 năm đổi mới, tốc độ tăng trưởng kinh tế bình quân đạt khoảng 7%/năm. Quy mô nền kinh tế không ngừng tăng lên, đến năm 2020, quy mô nền kinh tế đạt 343 tỷ USD, trở thành nền kinh tế lớn thứ tư trong ASEAN. Thu nhập bình quân đầu người tăng khoảng 17 lần, đạt khoảng 3.525USD. Việt Nam đã ra khỏi nhóm các nước có thu nhập thấp, trở thành nước có thu nhập trung bình từ năm 2008. Từ một nước bị thiếu lương thực, đến nay Việt Nam không những đã bảo đảm được an ninh lương thực mà đã trở thành một nước xuất khẩu gạo cùng nhiều nông sản khác đứng đầu thế giới. Đời sống người dân được cải thiện. Việt Nam là một trong số ít nước trên thế giới áp dụng chuẩn nghèo đa chiều. Tỷ lệ hộ nghèo trung bình mỗi năm giảm khoảng 1,5%; giảm từ 58% năm 1993 xuống còn 5,8% năm 2016 theo chuẩn nghèo của Chính phủ và dưới 3% năm 2020 theo chuẩn nghèo đa chiều. Tuổi thọ bình quân tăng lên, đến năm 2020 đạt khoảng 73,7 tuổi. Năm 2019, chỉ số phát triển con người (HDI) của Việt Nam đạt mức 0,704, đây là chỉ số thuộc nhóm nước có HDI cao của thế giới, nhất là so với các nước có cùng trình độ phát triển. Liên hợp quốc đã công nhận Việt Nam là một trong những nước đi đầu trong việc hiện thực hóa các Mục tiêu phát triển Thiên niên kỷ, là cơ sở vững chắc để hướng đến thực hiện Mục tiêu phát triển bền vững, vì một thế giới không ai bị bỏ lại phía sau vào năm 2030.

Những thành tựu kinh tế, xã hội mà Việt Nam đạt được trong quá trình đổi mới đã chứng minh rằng, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa không những có hiệu quả tích cực về kinh tế mà còn giải quyết tốt các vấn đề xã hội. Những kết quả đặc biệt Việt Nam đã đạt được trong bối cảnh đại dịch Covid-19 và suy thoái kinh tế toàn cầu từ đầu năm 2020 đến nay được nhân dân và bạn bè quốc tế ghi nhận và đánh giá cao, thể hiện tính ưu việt của đường lối phát triển mà Đảng ta thực hiện.

3. Kết luận

Từ những phân tích ở trên có thể khẳng định rằng, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là kết quả của quá trình tổng kết lý luận và thực tiễn một cách nghiêm túc, đồng thời thể hiện một trong những sự đột phá về lý luận của Đảng Cộng sản Việt Nam trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội. Sự đột phá đó được tạo nên trên cơ sở kiên định và vận dụng đúng đắn, sáng tạo chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, tiếp thu có chọn lọc những thành tựu của nền văn minh nhân loại. Mặc dù vẫn còn một số hạn chế cả về lý luận và thực tiễn, nhưng những kết quả kinh tế - xã hội mà Việt Nam đạt được đã khẳng định, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là sự lựa chọn đúng đắn, phù hợp với điều kiện cụ thể của Việt Nam. Những thành tựu đó cũng chính là cơ sở vững chắc để chống lại những luận điệu của các thế lực thù địch muốn xuyên tạc, phủ nhận mô hình kinh tế mà Đảng ta xây dựng và phát triển. Vấn đề đặt ra hiện nay là, trong thời gian tới, cần tiếp tục tìm ra những giải pháp phù hợp để đưa nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam ngày càng phát triển.

ThS Nguyễn Thị Kim Liên

Phó Trưởng khoa Lý luận cơ sở, Học viện Cán bộ TPHCM

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t.1

2. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t.2

3. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đảng toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2007, t.51.

4. Hội đồng lý luận Trung ương, Phê phán các quan điểm sai trái, xuyên tạc, cuộc đấu tranh chống suy thoái về tư tưởng, chính trị, những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hoá” về chính trị trong Đảng, Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, 2017.

5. Nguyễn Phú Trọng, Một số vấn đề lý luận và thực tiễn chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, 2022.

6. Website Đảng Cộng sản Việt Nam: www.dangcongsan.vn

7. Tạp chí Cộng sản điện tử: https://www.tapchicongsan.org.VN